Qaraqoyunlu Azərbaycan
tarixində mühüm rol oynayan Qaraqoyunlu sülaləsinin banisi Baharlı tayfasından
olan Bayram Xoca olub. Orta çağda oğuzların tərkibində Orta Asiyadan Yaxın
Şərqə və Azərbaycana gəlmiş türk tayfasıdır. “Baharlı” еtnik tеrmininə ilk dəfə
XV yüzilə aid qaynaqlara təsadüf еdilir. Vladimir Minorski qeyd edir ki, Barani
(və ya Baranlı) digər bir adının Baharlı olduğu və İva boyundan ayrılmış,
Qaraqoyunlu tayfa ittifaqına daxil olan oymaqdır. C. Malkolma görə, “Əmir
Teymur tərəfindən Suriyadan Fars əyalətinə gətirilmiş” əslən Şamlıların bir
qoludur. 1917-ci il iyul ayından başlayaraq Azərbaycan Milli ordusunu yaratmaq
təşəbbüsündə ilk olan şəxslərdən biri də ağdamlı Süleyman bəy Əlisüleyman oğlu Əfəndiyev
(1864-1919)-general-mayor omub.Süleyman bəy Əlisüleyman oğlu 1864-cü il
oktyabrın 5-də Ağdamda dünyaya gəlib. İlk təhsilini Gəncədəki progimnaziyada
alıb. On altı yaşında həmin məktəbi bitirən Süleyman bəy 1880-ci ildə
Yelizavetqrad süvari məktəbinə daхil olub və oranı 1885- ci ildə
müvəffəqiyyətlə bitiribdir. Hərbi хidmətə Qafqaz süvari ordusunun polis
nəzarəti idarəsində başlayan gənc zabit Süleyman bəy iki il sonra, mayın 18-də
kornet-zabit rütbəsi ilə təltif olunur. Eskadron komandiri Süleyman bəy
Əfəndiyev nümunəvi хidmətinə görə 1899-cu il martın 15-də rotmistr rütbəsinə
layiq görülür və ona kavaler kimi fəхri ad verilir. 1900-cü ildə isə üçüncü
dərəcəli “Müqəddəs Stanislav” ordeni ilə təltif olunur. Əsrimizin əvvəllərində
хidmət yeri bir neçə dəfə dəyişdirilən Süleyman bəy 1907-ci il fevralın 28-dən
Zaqafqaziya polis keşikçi dəstəsinin Kutaisi quberniyası üzrə baş nəzarətçisi
təyin olunmuşdur.

Süleyman bəy Əfəndiyev yalnız hərbçi deyildi. O həm də
хalqımızın maariflənməsində görkəmli ictimai хadim kimi fəal iştirak etmişdir.
Tez-tez Qoriyə gələn, azərbaycanlı balalarının köməyini əsirgəməmişdir.
Görkəmli maarifçi, ədəbiyyatşünas Firudin bəy Köçərli və Səfərəli bəy
Vəlibəyovla dostlaşmış, Tiflisdə azərbaycanlı- ların təşkil etdiyi mədəni-maarif
cəmiyyətinin işində yaхından iştirak edir. 1912-ci il dekabrın 6-da polkovnik
rütbəsi alan Süleyman bəy Əfəndiyevin imperiya ordusundakı хidmətləri sonralar
üçüncü dərəcəli “Müqəddəs Anna”, ikinci dərəcəli “Müqəddəs Stanislav”,
“Müqəddəs Anna” və üçüncü dərəcəli “Müqəddəs Vladimir” ordenlərinə layiq
görülmüşdür. Polkovnik Süleyman bəy Əfəndiyevin imperiya ordusunda sonuncu
vəzifəsi Əlahiddə Qafqaz ordusunda Zaqafqaziya poliskeşikçi dəstəsinin
təftiş-yoхlama üzrə baş nəzarətçisi idi (1912-ci ildən). Öncə dediyimiz kimi,
Süleyman bəy Əfəndiyevin çoх böyük və danılmaz хidməti 1917-ci il iyul ayından
başlayaraq Azərbaycan Milli ordusunu yaratmaq təşəbbüsüdür. O, 1919-cu ildə
vəfat edib. Qarabağın dayağı Ağdama aid bir neçə maraqlı fakt. İsveçrəli at
saxlayan Hans Hutmeyer isə hətta malikanəsinin qarşısında XIX əsrin məşhur
Qarabağ atı Əlyetməzə heykəl də qoyub. Bu həmin Əlyetməzdi ki, Rusiyada
knyaginya Usmiyevanın at zavoduna məxsus olub və 1867-ci ildə ümumrusiya
sərgisində mükafat alıb. Qarabağın dayağı Ağdama aid bir neçə maraqlı fakt.
Yusif ibn Əbu Sac Divdad —Sacilər dövlətinin hökmdarı (912-927) və
sərkərdəsi-Ağdamın Maniklu kəndində anadan olub. Sığnaq zirvəsində böyüyən Əbu
Sacın banisi olan Sacilər dövləti Ərəb işğalına qarşı aparılan mübarizə illərində
yaranmışdır. Bu sülalənin başçıları bir qayda olaraq Afşin ləqəbi götürürdülər.
Orta Asiyanın Əşrusan vilayətinin qədim nəslindəndirlər. Ərəb ordusunun bir çox
məşhur sərkərdələri, о sıradan Afşin Heydər ibn Kavus bu nəsildən
çıxmışdır.Azərbaycan Sacilər dövlətinin meydana gəlməsi real etnik-siyasi
zəminə əsaslanırdı. Kiçik Asiyanın gündoğar bölgələri, İran və Güney Qafqaz
Xilafətin əlinə keçdikdən sonra bu yerlərdə islam dinini qəbul etmiş türk
tayfalarının mövqeyi daha da möhkəmləndi.Azərbaycan Sacilər dövləti X əsrin
əvvəlləri üçün Zəncandan Dərbəndə qədər bütün Azərbaycan torpaqlarını əhatə
edirdi. Sacilər dövlətinin şərq sərhədləri Xəzər dənizi sahillərindən başlanır,
qərb sərhədləri Ani və Dəbil (Dvin) şəhərlərinə qədər uzanıb gedirdi.1229-cu
ilde Siğnaq qalası Manqollar tərəfindən dağılıb.  Ağdamın 7361 oğlu vaxtilə
Böyük Vətən müharibəsinə yollanmış, onlardan 3686 nəfəri geri qayıtmamışdır.
Əgər biz bu rəqəmləri XX əsrin 1941-45-ci illərində baş vermiş Böyük Vətən
müharibəsi iştirakçıları və şəhidləri ilə müqayisə etsək, görərik ki, ağdamlı
şəhidlərin sayı o zaman SSRİ xalqlarının əhalisinə görə verdiyi şəhidlərdən
faiz etibarı ilə çoxdur. Bu qəhrəmanlıq ənənəsini, atalarının keçdikləri
şərəfli yolu bugünki gənc nəsil də hünərlə davam etdirir. Torpaqlarımızın
bütövlüyü uğrundakı Qarabağ müharibəsində silaha sarılaraq döyüşlərdə iştirak
etmiş 11000 nəfərdən çox ağdamlıdan 5000 nəfəri şəhid olmuşdur. . 1918-ci ilin
oktyabrın 1-də Türk Generalı Nuru paşanın Ağdama gəlməsi ilə bağlı o zaman dərc
olunan “Azərbaycan” qəzetinin noyabr sayında yazılır (əski əlifba ilə
tərcüməsi): “Məhərrəm ayının 1-də qoşunlar şəhərə yaxınlaşdılar. Onları
qarşılamaq üçün qara çərkəzi geyimdə olan yerli gənclərdən ibarət 30 nəfərlik
fəxri qarovul göndərildi. Şəhərin girişində məktəblilərdən ibarət orkestrlə
bərabər yerli könüllü hissələr dayanmışdı. Birinci zəfər qapısı yanında isə
ruhanilər və beynəlmiləl komitə üzvləri əllərində şəhərin açarlarını
tutmuşdular. Səhər saat 10-da qoşunlar aşağıdakı tərkibdə şəhərə daxil oldular:
qabaqda süvarilər, arxasınca topçular və pulemyotçular. Qoşunların arxasınca
isə Qaladərəsi qəhrəmanları Sultan bəy və İldırım bəy Qarabağ süvariləri ilə
hərəkət edirdilər. Nuru Paşa Ağdamda Azərbaycanın üçrəngli bayrağını qaldırdı
və Şuşaya doğru hərəkət elədi”. . Bu gün bir çox insanın xəbəri yoxdur ki,
dünyada ilk tektonik silahın yaradıcısı sovet zamanı həmyerlimiz, zəlzələşünas
alim İkram Kərimov olub. Ağdam rayonunda anadan olan İkram Kərimovun adı bu
günə qədər Rusiya arxivləri tərəfindən gizli saxlanlır və onun barəsində
məlumatları əldə etmək olduqca çətindir. Əldə etdiyim məlumata görə İkram
Kərimov 40-a yaxın elmi işin müəllifi olan Şamo Rəhimovunun tövsiyyəsi ilə bu
elmə gəlmişdir. Professor dərəcəsi olan İkram müəllim 1968-ci ildə “Merkuri-18”
məxfi proqramı (kod: NİR № 2M 08614 PM) Qırğızıstanın Batken şəhərindən 50
kilometr məsafədə yerləşən poliqonda işə başlayıb və dünyanın ilk tektonik
silahın ixtira edibdir.№ 1384-345 qərarla 30.11.87-ci ldə İkram Kərimova böyük
səlahiyyət verilir. 1995-ci ilə qədər ölkədə qalan Kərimovun qrupu dünyanın
müxtəlif bölgələrinə sıpələyən rus kəşfiyytında sızmadan sonra

Kərimovun evinə
basqın edən Amerika kəşfiyyatı bütün tədqitalrın surətin oğurlamağa nail olur.
Bu hadisədən sonra Kərimov öz qrup üzvlərini ancaq Cənubi Afrika
Respublikasında təhlükəsiz yaşayacağına dair təminat aldı. Hazırda alimin adı
dünyanın 10 qızıl alimi adı arasınddır və onun kəşfləri bütün dünya alimlərini
heyrətləndirməkdə davam edir. Heyf ki, bu alim barəsində qapalı informasiya
mühiti var. . Ağdamda ilk məktəb 1883-cü ildə Qori Müəllimlər Seminariyasın
bitirən Əsgər bəy Eyvazov tərəfindən Muradbəyli kəndində Əbdül Zamanov adlı
şəxsin evində açılıb. İlk məktəbin cəmi beş şagirdi olub və orada dərslər rus
dilində aparılıb. . Azərbaycanda ilk çaxır zavodlarından biri də Ağdamda
1860-cı ildə Xublarov qardaşları tərəfindən tikilmişdir. İkinci belə zavod
Boyəhməldi kəndində Aleksandır Zıdxiyevə məxsus idi. Azərbaycanda o zaman
yeganə müsəssiələrdən idi ki, hər zavodda 50 işçi çalışırdı. . Tarixçi Rzaqulu
xan Hidayətin “Rözvətüs-Səfa” əsərində qeyd edilir ki, Qarabağ xanlığında mühüm
rol oynayan, Səfəvi, Qaraqoyunlu, Ağqoyunlu və digər tarixi dövlətlərin
ordularının əsasın təşkil edən və müasir Ağdam ərazisində yaşamış Cavanşırlər
tayfası Oğuz xanın kötücəsi Oşirxanın nəslidir. Qədim türk tayfası olan
Cavanşırlər Qarabağda OTUZİKİ adı ilə məşhur olan tayfa birliklərinin irsi
HAKİMləri olublar. Qarabağın dayağı Ağdama aid bir neçə maraqlı fakt. Dünya
şöhrətli Böyük alim, Ağdamın fəxri ,Xudu Məmmədov 28 yaşında keçmiş SSRİ
məkanında ilk dəfə “Kristalloqrafiya və Kristallofizika” ixtisası üzrə uğurla
namizədlik dissertasiyası müdafiə etmiş, geologiya-mineralogiya elmləri
namizədi alimlik dərəcəsi almışdı. Ağdam inzibati ərazi bölgüsünə görə 1822-ci ildə
(Qarabağ xanlığı ləğv olunandan soora) Şuşa mahalına daxil olur və məlumata
görə Ağdamda 55 ağ damlı ev olubdur. . SSRİ İncəsənət Akademiyasının həqiqi
üzvü Fuad Əbdülrəhmanovun xatirəsindən: 1930-cü ildə Azərbaycanda Nizami
Gəncəvinin adının əbədilləşdirilməsi və yubliyenin qeyd edilməsi ilə bağlı
Moskvadan tapşırıq gəlir. Nizami Gəncəvinin əsərləri və sairə üzrə onun üz
cizgilərinin tərtib edilərək Moskvaya təcili onun rəsmini çatdırmağı tapşırıq
verirlər. Bizim bir necə rəssam və heykəltaraşın işin yuxarıda bəyənmirlər.
Nəhayət mən Üzeyr Hacıbəyovun yanına getdim. Ondan kömək istədim. Biz birgə
rayonlara gedib Nizami Gəncəvinin prototipin axtarmalı olduq. Nəhayət Ağdam
rayonuna çatanda biz Axund Mehdi Məşədi İsgəndər bəy oğlu Həsənzadəni gördük.
Biz ikimiz də bu “O”dur deyib Axunda yaxınlaşdıq. Onun üz cüzgiləri və
görünüşün köçürüb Moskvaya göndərdik. Moskva bizə razılıq verdi və biz dünyaya
dahi Nizamini (Axund Mehdi Məşədi İsgəndər bəy oğlu Həsənzadəni) rəsmin təqdim
edə bildik. Qarabağın dayağı Ağdama aid bir neçə maraqlı fakt. Ağdam rayonunun
Xaçın Türbətli kəndində Elxanilər dövrünün xatirə memarlığının dəyərli bir
abidəsi qalmışdır. Xalq arasında “Sarı Musa türbəsi” adlanan bu abidənin
interyerində, giriş qapısının üstündəki inşaat kitabəsində bildirilir: “Ulu
Allahın rəhminə möhtac, mərhum Qutlu Xacə Musa oğlunun bu imarəti ustad
Şahbənzərin əməlidir”. Bu daş kitabəyə görə türbənin inşaatı 15 iyul 1314-cü
ildə tamamlanmışdır. Görünür, Azərbaycanın o çağdakı Xaçın vilayətinin nüfuzlu
şəxsi olmuş Qutlu Xacə Musa oğlunun məzarı üstündə ucaldılmış türbə ziyarət
kimi məşhurlaşaraq kəndin adını da “Xaçın + türbə(t) + li” müəyyənləşdirmişdir.
Qülləvari türbə tipinin özünəməxsus örnəklərindən olan Qutlu Xacə Musa oğlu
türbəsinin bayır həcmi üçtipli alçaq kürsülük, onikiüzlü prizmatik korpus və
çadırabənzər piramidalı günbəz örtüyündən ibarətdir. Korpus və kürsülük yaxşı
yonulmuş sarımtıl əhəng daşı ilə üzlənmişdir. Korpusun 9 üzündə yarımonüzlü
planı olan tağlar, şimal, şərq və qərb üzlərində isə qapı və pəncərə gözləri
qurulmuşdur. İri ölçüsünə və bədii-plastik həllinə görə şimal gözü türbənin baş
giriş qapısıdır. Türbənin korpusundakı bütün taxçaların, qapı və pəncərələrin
üst sivri hissələri incə stalaktit kompozisiyaları ilə işlənmişdir. Korpusun
tinlərində daş memarlığı üçün bir qədər miqyassız görünən incə pilyastrlar
verilmişdir. Fasad səthləri daş üzərində oyma naxış, xonça və stalaktitlərdən
başqa

dekorativsimvolik mənaları olan müxtəlif heyvan (öküz, aslan, maral,
dovşan və s.) təsvirləri ilə bəzədilmişdir. Təbii daş fonda daha canlı
görünməsi üçün bu təsvirlər tünd qırmızı boya ilə örtülmüşdür. Qutlu Xacə Musa
oğlu türbəsi Azərbaycanın qülləvari türbələri üçün səciyyəvi olan dinamik həcm
kompozisiyasına malikdir. Ancaq bu abidənin istər inşaat texnikasında, istərsə
də detallarının bədii-plastik həllində Aran memarlığının, özəlliklə də Qarabağ
memarlığının fərqli xüsusiyyətləri əks olunmuşdur. Qutlu Xacə Musa oğlu
türbəsinin alt sərdabə və üst kameradan ibarət ikiqatlı quruluşu var. Hər iki
yerləşmə planda xaçvari formadadır. Ciddi və sadə görünüşlü sərdabədən fərqli
olaraq türbənin üst kamerasının interyeri son dərəcə təntənəli tərtib
edilmişdir. İç örtüyün kvadrat formalı mərkəzi hissəsi və ona şimal və cənubdan
birləşən tağbəndlər mürəkkəb quruluşlu incə stalaktitlərlə işlənmişdir. Giriş
qapısı ilə üz-üzə olan cənub divar zəngin bəzədilmiş mehrab şəklində həll
edilmişdir. Fasad elementlərində olduğu kimi mehrab kompozisiyasının da bir
sıra bəzək elementləri tünd qırmızı rəngdə boyanmışdır. Türbə interyerinin
bədii və konstruktiv həllinin yüksək olması sifarişçinin nüfuzu və imkanları
ilə yanaşı memar ustad Şahbənzərin böyük sənətkarlıq bacarığı və təcrübəsinin
göstəricisidir. Qutlu Xacə türbəsi bitkin üslüblu memarlıq əsəri olub dövrün
ideya-bədii təmayüllərini layiqincə əks etdirir. Ağdamda qeyri-adi bir muzey
var idi – Çörək muzeyi. Burada unikal eksponantlar – çörək və taxılçılıqla
bağlı arxeoloji tapıntılar toplanmışdır. Eksponantlar arasında daşa dönmüş
dənlər, əl dəyirmanları, qab-qacaq, qədim kitablar, əlyazmalar, taxılçılığın,
əkinçilik alətlərinin (oraq, xış, taxıl döyən vərdənə və s.) inkişafından bəhs
edən müxtəlif materiallar vardır.

 Zaur Əliyev,

Siyasi elmlər üzrə fəlsəfə doktoru, dosent